Zo aan het eind van de jaren tien en op de drempel naar de jaren twintig staan de kranten vol van terugblikken en toekomstvoorspellingen. Toen ik daar over nadacht kwam ik tot de conclusie dat de redenen waarom ik over een aantal onderwerpen fundamenteel anders ben gaan denken niet te maken hebben met de issues die door de politieke elite op de kaart zijn gezet maar door goed luisteren naar inspirerende onafhankelijke denkers en mijn eigen reflectie op de onderwerpen die ze op de kaart hebben gezet.
Daarom sluit ik dit decennium graag af met bovenstaande wijze woorden van Paolo Coelho en wens ik iedereen voor 2020 veel inspiratie en vooral:
Omdat Elly weer zo’n dag had dat ze na elk mailtje of telefoontje de hele afdeling moest laten weten met welke onbenul ze nu weer te maken had gehad, was ik in een een stil hoekje op een andere afdeling gaan zitten om de rapportage die ik aan het maken was af te kunnen ronden. Plots stond Arthur naast mijn flexplek die mij vroeg of ik even tijd voor hem had. We gingen met de lift naar beneden en in de kantine met een kop koffie tegenover elkaar zitten. Arthur was een van onze beste systeembeheerders en altijd bereid iets extra’s te doen als dat nodig was. Normaal gesproken was Arthur niet zo spraakzaam dus als hij ergens over wilde praten moest er echt wel wat aan de hand zijn.
‘Ik zal een tijdje niet kunnen werken’, begon hij, ‘Ik ben onbedoeld in een heel vervelende situatie terecht gekomen en moet al mijn energie aanwenden om niet verder in de problemen te komen’. ‘Vertel’, zei ik en hij stak van wal. Arthur vertelde al een tijdje in de ban te zijn van een computer game ‘Warlords’ en dat hij al zijn vrije tijd hieraan besteedde en hier best wel goed in was. De week daarvoor had hij, zonder dat hij het door had, in een gevecht de beste speler van het spel, met de spelnaam ‘Luther’ verslagen, iets dat tot nu toe nog nooit iemand gelukt was. Arthur vertelde dat je bij dit spel veel geld kon verdienen en dat het daarbij tegenwoordig om honderden miljoenen ging waarbij je niet alleen snel met computers overweg moest kunnen maar er ook intelligentie nodig was.
Door Luther te verslaan was Arthur nu de beste maar er was een groot verschil tussen Arthur en zijn voorganger: Luther was een spelnaam en Arthur was zo stom geweest zijn eigen naam te gebruiken en had over zijn overwinning opgeschept op social media en het was daarom bekend wie hij was en waar hij woonde. ‘Kijk maar naar buiten’, zie hij en toen ik vanuit het restaurant naar de overkant van straat keek viel mij ineens op dat tientallen jongeren aan de overkant van de straat naar ons stonden te kijken. ‘Fans’, zei Arthur glimlachend.
Arthur had Luther verslagen en dat betekende dat Luther een week ‘dood’ zou zijn maar daarna weer zou mogen gaan spelen en dat ook zeker zou gaan doen. Waarschijnlijk was hij nu een strategie aan het bedenken hoe hij Arthur weer van de troon zou kunnen stoten. Het lag voor de hand dat Luther meerdere kopieën van zichzelf zou gaan verkopen die de opdracht zouden krijgen Arthur te verslaan. Iets dergelijks had Arthur ook gedaan, inmiddels had hij 66 van zichzelf aan anderen verkocht die nu allemaal met elkaar in de game aan het strijden waren. Dit had hem al aardig wat geld opgeleverd.
‘Wat gaat er nu gebeuren?’, vorige ik Arthur. ‘Ik zal moeten onderduiken’, zei hij. ‘Er lopen nu allebei gekken rond die een kopie van mij hebben en die deze weer door kunnen verkopen en dan gaat het plots om erg veel geld. Het meest beangstigt daarbij is dat dit spel zich nu in de werkelijkheid voortzet en dat er nu ook lieden rond lopen die mij bedreigen en fysiek iets willen aandoen, er hoeft er maar één rond te lopen die te ver gaat en ik ben de klos! Alleen ik kan spelers toestemming geven een kopie van mijn speler te maken en mij uitschakelen betekend meer kans hebben binnen de game de beste te zijn’. Zwijgend keek hij naar de overkant. We namen afscheid en Arthur verliet het kantoor aan de achterkant en daarna heb ik niets meer van hem vernomen.
Een aantal weken later zat ik in het vliegtuig en viel mij op dat zowat iedereen op zijn smartphone een game aan het spelen was. ‘Wie is momenteel de beste speler’, vroeg ik mijn buurvrouw nieuwsgierig. ‘Luther’, zei ze zonder haar ogen van het scherm af te houden.
Wendy Brown doceert politieke theorie aan de Universiteit van California en heeft in mei 2018 een aantal lezingen gegeven die hebben geresulteerd in een boek met 5 lezingen over 1) het ontmantelen van de samenleving, 2) het onttronen van de politiek, 3) het vergroten en beveiligen van de persoonlijke levenssfeer, 4) het conflict tussen de religieuze vrijheid en de vrijheid van meningsuiting en 5) het kleiner wordende domein van blanke mannen. Alleen al vanwege deze onderwerpen de moeite waard om te lezen.
In de inleiding van het boek stelt Wendy Brown dat ze twijfelt aan de gangbare analyse dat de politieke omwenteling, die in november 2016 door de verkiezing van Trump tot president plaatsvond, veroorzaakt werd door het toenemen van de ongelijkheid in de Amerikaanse samenleving als gevolg van de toenemende invloed van het neoliberalisme. Volgens haar zijn er ook andere factoren die deze omwenteling kunnen verklaren.
Met de opkomst van het neoliberalisme begin jaren negentig van de vorige eeuw werd in veel Westerse landen de marktwerking het voornaamste regulerende principe. Niet alleen in het economische maar ook in het publieke domein werd het streven de staat in te richten ten dienste van de markt. Het introduceren van de marktwerking in allerlei sectoren van de samenleving was niet primair een politiek project maar vooral een moreel project waarbij het ging om een veranderend waardensysteem. Deze neoliberale moraal drong door tot de publieke en private levenssfeer en zorgde voor spanningen omdat de marktwerking niet voor iedereen positief uitpakt.
Volgens Wendy Brown is het neoliberalisme een globaal project waarbij de macht van de ‘Nation State’ wordt overgedragen aan supranationale instituties zoals de WTO, de Worldbank en het IMF. Deze internationale instituties hebben als voornaamste doel de barrières die de vrijhandel mogelijk maken te slechten. Het gevolg van deze globale marktwerking is dat het kapitaal stroomt naar waar arbeid het goedkoopst beschikbaar is en het minst belasting hoeft te worden betaald. Hierdoor worden de leef- en werkomstandigheden in de lagelonenlanden steeds slechter wat heeft geleid tot een massale migratie van Zuid naar Noord. En dit heeft dan weer tot gevolg gehad dat de levenstandaard vaan de arbeiders en middenklasse in het Noorden achteruit is gegaan en de inkomensverschillen zijn vergroot.
In het hoofdstuk ‘Politics Must Be Dethroned’ bespreekt Brown het ”Ordoliberalisme’, een oorspronkelijk Duitse variant van het neolibaralisme waarbij de nadruk ligt op de taak van de overheid om ervoor te zorgen dat de markten optimaal werken conform hun theoretisch potentieel. In eerste instantie gebeurd dit binnen het kader van het democratische systeem maar na verloop van tijd kwamen er ook ‘Ordos’ die meer op hadden met een sterke technocratische staat en die wars waren van democratie en voor een autoritair liberalisme.
Het idee achter het ordoliberalisme is dat wet en regelgeving de verhouding tussen de staat en en de economie bepaald en het raamwerk vormt voor de dynamiek van de markten, de concurrentie en de prijsmechanismen. De ideale ‘Ordo State’ staat los van de economie maar wel ten dienste van de economie en is het tegenovergestelde van de ‘Social State’ waarbij de economie geïntegreerd is met het politieke systeem en burgers via het democratische systeem invloed kunnen uitoefenen.
Voortbordurend op het ordoliberalisme is er nu volgens Brown een nieuwe variant van het neoliberalisme ontstaan die niets op heeft met democratie en de wil van het volk. Sterker nog, die zien democratie als een bedreiging en de aanhangers van dit model voeren bewust actief een anti-democratisch beleid met het doel de democratische instituties te ondermijnen. Met een naam voor deze neoliberale stroming komt Wendy Brown niet maar deze variant zou je kunnen karakteriseren als een stroming waarbij de staat zich primair richt op het regelen van de economische orde vanuit een juridisch, administratief en technologisch perspectief en waarbij vooral de machtige belangengroepen invloed en toegang tot de macht hebben en actief wordt gestreefd naar het ont-democratiseren van de samenleving om ervoor zorgen dat de invloed van het volk beperkt blijft en waarbij de inzet van alle middelen toegestaan zijn.
Als voorbeelden noemt Brown de Russische interventies bij de Amerikaanse verkiezingen in 2016 en de druk die Trump op de Oekraïne om zijn tegenstander Joe Biden zwart te maken waarbij het sluiten van politieke deals en onverschilligheid ten opzicht van feiten, argumenten en de waarheid allemaal toegestane middelen zijn om de eigen doelstellingen te realiseren, het gewone volk gedesoriënteerd achter latend. Daarbij staan de aanhangers van deze stroming allerlei nieuwe moderne middelen ter beschikking ontwikkeld door het huwelijk tussen de marketing en IT-industrie om invloed uit te oefenen zoals branding, spinning, trolling, het creëren van fake news of gewoon keihard liegen, geen antwoord geven op vragen en het mijden van het debat zodat er geen lastige vragen gesteld kunnen worden door journalisten: het huwelijk van markt, marketing, technologie en de nieuwe media waarbij het politieke proces buiten spel wordt gezet. Ik zou het zelf Bubble-liberalisme willen noemen maar wellicht is de naam China-liberalisme ook wel op zijn plaats omdat alle elementen van dit model daar nog wel het meest pregnant worden toegepast.
Overigens wordt momenteel ook gewerkt aan het ontmantelen van een van de fundamenten van het neoliberalisme, de WTO. De VS blokkeerde de benoeming van rechters tot de beroepscommissie van deze organisatie die arbitreert bij geschillen over internationale handelsconflicten. Hierdoor is een einde gekomen aan 25 jaar internationale regulering op basis van spelregels voor de internationale handel en kan ieder land willekeurig invoerrechten gaan heffen, sancties opleggen of zelfs invoer van producten verbieden.
Volgens Wendy Brown leiden al deze ontwikkelingen tot een catastrofale situatie en kan die niet worden verklaard door de historische ontwikkeling van het neoliberalisme alleen maar wordt deze ontwikkeling versterkt door het opkomen van racisme, nihilisme, fatalisme en ressentiment in de Westerse samenlevingen. Door deze combinatie ontstaat een situatie die volstrekt nieuw en uniek is en niet te vergelijken met enige andere historische situatie. Uitingen hiervan zijn de opkomst van anti-democratische bewegingen, het conflict tussen religieuze vrijheid en de vrijheid van meningsuiting en de afnemende macht van witte mannen die hun machtspositie aangetast zien waarbij ontwikkelingslanden en westerse democratieën de grootste slachtoffers zullen zijn..
Een somber beeld dat Wendy Brown schets van de ontmanteling van onze samenleving en helaas zonder perspectief hoe het anders kan, er moet toch een moment komen dat de wil van het volk weer het politieke primaat krijgt?
Wendy Brown, In the Ruins of Neoliberalism: The Rise of Antidemocratic Politics in the West, Colombia University Press 2019.
Deze week werd mijn 80 jarige zwager opgenomen in het OLVG in Amsterdam omdat hij al maanden last heeft van jicht en door de ontstekingen in zijn voeten moeilijk kan lopen. Na allerlei behandelingen die niets oplosten besloten de artsen daarom twee tenen bij hem te amputeren. Dinsdagmorgen melde hij zich op het afgesproken tijdstip, werd operatie klaar gemaakt en kreeg vlak voor de ingreep te horen dat de amputatie niet doorging omdat er een spoedgeval tussen was gekomen. Of meneer maar weer naar huis wilde gaan om zich de dag daarop weer te melden, standaardprocedure OLVG.
De volgend morgen volgde de operatie en die ging voorspoedig. Al snel na de operatie werd hem te verstaan gegeven dat hij op korte termijn weer naar huis zou moeten. De dag na de operatie werd hem gevraagd te gaan lopen met behulp van een rollator, daarop volgde een bloeding van de wond die ervoor zorgde dat deze opnieuw verzorgd moest worden. De druk van de verzorgers op de patiënt om hem weer op de been te krijgen was groter dan het hem gunnen van een helingsproces gebaseerd op rust en aandacht voor de persoonlijke situatie van de patiënt.
De dag daarop werd hem medegedeeld dat hij naar huis moest, het was inmiddels vrijdag en blijkbaar wilden ze voor het weekend zijn bed weer beschikbaar hebben. Wij hadden inmiddels vanaf de week daarop een verpleeghuis geregeld, inclusief de benodigde zorg, dus hoopten wij dat hij het weekend nog in het OLVG kon blijven. Dat bleek echter niet mogelijk.
Mijn dochter haalde hem daarom vrijdag op het eind van de middag op en bracht hem naar zijn appartement, drie hoog en een stuk lopen van de parkeerplaats. Aangekomen in de flat ging de wond weer bloeden als gevolg van het lopen met de voet met de net geamputeerde tenen. Mij dochter belde daarop de wijkverpleging en de opgetrommelde verpleger constateerde na binnenkomst dat hij de wond niet kon verzorgen en hij naar de spoedeisende hulp moest. Dus bracht mijn dochter hem daar met de auto waarna ze ruzie kreeg met het ambulance personeel omdat ze haar auto voor de spoedeisende hulp ingang had gezet. Van de parkeergarage naar de speedhulp is het een stuk lopen. Op de afdeling aangekomen moest hij twee uur wachten voor hij geholpen werd. Gelukkig kon hij na stevig aandringen van mijn dochter weer opgenomen worden, deze keer op de verpleegafdeling van het OLVG. Gelukkig werkten ze daar wel mee.
Al met al een absurde ervaring. De verpleegkundigen en artsen van de afdeling waar ze lag stelden steeds alles op alles hem uit het ziekenhuis weg te krijgen en toen wij wezen op de risico’s van een bloeding na zo’n ingrijpende operatie verwezen ze naar het ziekenhuisbeleid ten aanzien van dit soort gevallen: de thuiszorg is uitstekend in staat hem te verzorgen en op te treden in gave van calamiteiten. In praktijk bleek dat niet het geval. En rekening houden met de leeftijd, medische geschiedenis en de persoonlijke situatie van de patiënt is al helemaal iets dat niet voorkomt in het procedure handboek van het OLVG.
Al met al raakte mijn zwager door de druk die op hem werd uitgeoefend behoorlijk gestrest. Hopelijk krijgt hij nu wel de rust om te gaan herstellen en wordt hij niet weer van hot naar her gesleept. Ondanks alle programma’s blijft het in de zorg moeilijk de patiënt waarom het gaat centraal te stellen en hebben de zorgverleners zich te houden aan de regels en procedures die van boven af zijn opgelegd. Dat wist ik natuurlijk al maar als je dan van dichtbij de praktijk weer eens meemaakt is dat toch weer schokkend.
Vorige week kwam ik op Facebook een bericht tegen van de Academie op Kreta die filosofie cursussen organiseert en de deelnemers vraagt extra geld over te maken naar Greenseat voor de milieu compensatie vanwege de vlucht naar Heraklion. Op een reis van Amsterdam naar Kreta zou het gaan om 0,51 ton CO2 voor een retourvlucht naar Heraklion en dat kan gecompenseerd worden door € 5,09 naar Greenseat over te maken.
Wat weinig, dacht ik. Hoe kan € 5,09 een halve ton CO2 compenseren? Dat komt neer op € 8,24 per ton. Zo’n laag bedrag zet toch geen rem op het vliegen en staat in geen verhouding tot de prijs van het vliegen, de meest vervuilende vorm van vervoer. Op het Internet kwam ik een interessant artikel tegen over de prijs van CO2 van Will Tucker ‘Debunked: Eight Myths About Carbon Offsetting’, waarin hij stelt dat de prijs die organisatie als Greenseat hanteren veel lager ligt dan de interne verrekenprijzen van bedrijven, die rekenen al gauw 4 keer zo veel. Als je de verrekenprijs neemt die bijvoorbeeld de Wereldbank hanteert gaat het niet om 5 euro maar om € 20 per ton, nog steeds betaalbaar voor een bezoeker aan Kreta lijkt me.
Maar wat doet Greenseat met die € 5 en hoe draagt dat bij aan de reductie van de CO2 uitstoot? Op hun site vermeld Greenseat dat dit bedrag wordt besteed aan 3 projecten: 2 in Afrika en 1 in India. In Afrika worden gezinnen voorzien van een efficiënter kooksysteem en in gebieden waar geen gas en elektriciteit is worden kleinschalige biogas installaties geïnstalleerd. En in India steunt Greenseat projecten rond windenergie.
Dit systeem van CO2 compensatie wordt overigens door veel meer organisaties gebruikt om een duurzaam imago te krijgen, marketing technisch een slimme manier om een positief imago te krijgen. Zo las ik vandaag een advertentie in de krant van het reisbureau Koning Aap, ‘de meest duurzame reisorganisatie van Nederland’ met als motto ‘Alleen thuisblijven is duurzamer’, want ‘Je wil de wereld toch met eigen zintuigen ervaren?’. Een mooie filosofische vraag overigens voor de filosofen op Kreta. Zij compenseren de CO2 uitstoot voor hun klanten met 125 procent zodat een reis naar Kreta voor € 1 meer gecompenseerd wordt, waarschijnlijk kost hun media campagne meer…
Niks op tegen natuurlijk maar maar ik vraag me af of dit wel de juiste methode is om CO2 te compenseren. Het doet me denken aan de manier waarop katholieke vroeger aflaten kochten in plaats van boete te doen als ze iets zondigs gedaan hadden. Als je voor een luttel bedrag je CO2 kan compenseren hoef je je immers niet meer schuldig te voelen over de milieu effecten van je gedrag en kan je na betaling met een gerust hart op reis zonder dat je het klimaat belast.
Daarbij komt dat zo’n uitruilsysteem voor CO2 compensatie op afstand de suggestie wekt dat een complex milieu probleem tot achter de komma gemanaged kan worden. Dat geldt bijvoorbeeld ook voor de recente doorrekening van de gevolgen van het klimaatakkoord voor de energierekening van de burger door het Centraal Planbureau. Dit jaar neemt de energiebelasting volgens het CPB met gemiddeld 130 euro toe en volgend jaar daalt die zelfs met 100 euro om in 2021 weer te stijgen. Op termijn gaat een gemiddeld gezin er vanwege het klimaat akkoord er in 2030 1 procent op achteruit, eerder was 1,5 procent voorspeld. Ook dat klinkt geruststellend.
De suggestie wordt zo gewekt dat we het CO2 probleem goed onder controle hebben en dat het allemaal wel meevalt met het klimaat, de impact is immers marginaal. De opwarming van de aarde en de stijging van de zeespiegel gaan echter gewoon door, vrees ik. En daarvoor zijn drastische maatregelen nodig dan 5 euro opslag op een vlucht naar Kreta of 1 procent minder koopkracht in 2035 zoals bijvoorbeeld maximaal 100 km per uur gaan rijden en vliegen op korte afstand naar bijv. Londen, Parijs of Berlijn flink duurder maken. De kop in het zand steken noem ik dat want de natuur is nu eenmaal onvoorspelbaar en denken haar te kunnen mennen hoogmoed.
Deze week een dagje door de binnenstad van Eindhoven gelopen tijdens de Dutch Design Week en mij op de verschillende lokaties laten verrassen door allerlei nieuwe creatieve concepten en om meteen maar in huis te vallen: het draait in designland momenteel vooral om het klimaat en het milieu.
Opvallend vaak kwam ik projecten tegen die gaan over het hergebruik van afval, het ontwerpen van nieuwe duurzame producten en het herontwerpen van de supply chain zodat die minder belastend is voor het milieu: er wordt door de nieuwe generatie ontwerpers flink nagedacht over nieuwe concepten die het klimaat en het milieu minder belasten en dat is een positieve ontwikkeling temidden van al die sombere berichten die dagelijks op ons af komen. Als je ergens nieuw ideeën wilt opdoen en je wil laten inspireren ga dan naar de Dutch Design Week!
Omdat Eindhoven bij mij nog altijd de associatie opwekt met Philips bezocht ik ook het ‘Design Talks’ programma in het Philips Museum dat qua scope flink afweek van wat ik daarvoor had gezien. Opvallend veel aandacht voor high tech projecten in de gezondheidszorg en innovaties van bestaande producten, helaas geen enkele link met het klimaat en het milieu. Daar waar Philips groot is geworden door de omzetting van elektriciteit in licht zou het toch een mooie uitdaging voor de ontwerpers van Philips kunnen zijn oplossingen te bedenken voor de afvalproblematiek en het hergebruik van materialen in de Supply Chain.
In het van Abbe Museum wel veel aandacht voor deze problematiek en daar twee indrukwekkende opstellingen over de milieu problematiek gezien: één over de ‘Plastic Soup’ die onze oceanen vervuilt en een ander over de grote hoeveelheid ruimteafval die er rond de aarde zweven. Dat blijken er inmiddels al meer dan 22.000 objecten te zijn, dit wordt bijgehouden door een internationale organisatie die eveneens bijhoudt waar deze rommel op aarde neerstort en uit de tentoonstelling blijkt dat dat een ongecontroleerd proces is en overal kan zijn.
Onlangs lanceerde Elon Musk’s 60 Starlink satellieten die met de SpaceX’s Falcon 9 in een baan rond de aarde werden gebracht. Dit programma heeft tot doel voor eind volgend jaar 12.000 van deze satellieten te lanceren die een wereldwijd dekkend netwerk gaan vormen voor alle online communicatie, in één klap worden dan al die glasvezelnetwerken en wifi modems overbodig omdat je dan overal en altijd online kan zijn. Het uiteindelijke doel van is 40.000 satellieten in een baan om de aarde te krijgen, in één keer een verdubbeling van het aantal objecten dat om de aarde zweeft. Andere bedrijven zoals Amazon en OneWeb hebben gelijksoortige plannen. Waarschijnlijk zijn al deze satellieten over 5 jaar alweer verouderd en zullen er dan ongetwijfeld een veelvoud van bijkomen. Het wordt vol in de ruimte direct om ons heen…
Deze week deed Elon Musk persoonlijk een test van dit nieuwe netwerk door succesvol vanuit zijn eigen huis een twitter bericht te sturen. Deze ontwikkeling heeft volgens mij een enorme impact vergelijkbaar met een innovatie als de uitvinding van de telefoon of de eerste email op het internet. Niet alleen zullen deze satellieten de ruimte vervuilen maar wordt veel van de huidige infrastructuur aan kabel en zendmasten overbodig en ontstaat een monopolie van een klein aantal bedrijven die buiten de invloed van onze nationale wetgevingen de satelliet infrastructuur in handen hebben en de zich niets van nationale wetgevingen hoeven aan te trekken.
Blijkbaar is het bewustzijn dat we iets moeten doen aan de stijging van de zeewaterspiegel en de vervuiling van onze oceanen en atmosfeer nog niet doorgedrongen tot de industriële ontwerpers die voor grote bedrijven werken terwijl hier toch een grote uitdaging ligt die potentieel commercieel zeer interessant kan zijn. En dan is het hoopvol dat tijdens mijn bezoek aan de Dutch Design Week in Eindhoven bleek dat aan de ontwerp kant van de samenleving maar ook door kunstenaar creatief nagedacht wordt over alternatieve oplossingen.
Tafel in boekhandel in Eindhoven met boeken over het klimaat en het milieu.
Als je van Amersfoort via Soest naar Baarn rijdt kom je drie spoorwegovergangen tegen en dat ritje hebben we de laatste tijd veel gemaakt om onze kleinzonen terug te brengen naar hun ouders. De oudste is inmiddels twee jaar en kan zich sinds kort in volzinnen uitdrukken en verheugt zich dan vanaf de achterbank op het passeren van het spoor hopende dat de slagbomen dicht zijn en we moeten stoppen voor de passerende treinen. Eén keer hebben we het meegemaakt dat twee van de drie spoorbomen dichtgingen en in totaal vier trienen langs kwamen waaronder één wel heel erg lange goederentrein. ‘Dat is mooi!’ klinkt het dan blij van achter uit de auto.
Vorige week daarom mijn oudste kleinzoon maar eens meegenomen voor een wandeling over het station van treinknooppunt Amersfoort. Na de poortjes gepasseerd te zijn, wat op zich ook al een hele ervaring voor hem was, liepen we naar de trap om tree voor tree naar het perron af te dalen. Bovenaan de trap zag hij in de verte tegelijkertijd de treinen uit Groningen en Hengelo aankomen en tree voor tree daalde hij de trap af elke tree even stil staand om naar de aankomende trienen te kijken onder het uitroepen van ‘Dat is mooi!’.
Op het perron aangekomen rende hij van de ene kant naar de andere kant om de aankomend en vertrekkende treinen en de in- en uitstappende passagiers, conducteurs en controleurs te bekijken. Op de terugweg naar de stationshal namen we de roltrap, ook weer een heel avontuur, en bij het busstation leverden de stads en regionale bussen weer een hoop ‘Dat is mooi!”s op. Heerlijk die onbevangenheid van kinderen en hun verwondering om de wereld om zich heen die wij volwassenen als gewoon ervaren. Het hebben van kleinkinderen is mooi!
Als de sneeuw op een gletsjer zich opstapelt ontstaat er een spanning die langzaam opgebouwd wordt tot een kleine verstoring tot een enorme lawine kan leiden. En als de druk onderaards te groot wordt spuwt een vulkaan zijn lava met grote kracht de lucht in alles om zich heen verwoestend.
Zoiets is er nu ook mondiaal aan de hand. In de UK lopen de spanningen rond de Brexit verder op en probeert de niet democratisch gekozen premier Boris Johnson er op de valreep nog een deal uit te slepen, zijn in de VS de politieke verhoudingen onder Barack Obama gepolariseerd en heeft Trump daar een absurde dimensie aan toegevoegd, kan Erdogan de Koerden in Noord Syrië aanvallen omdat hij weet, na een telefoontje met Trump, dat niemand hem zal tegenhouden en Trump, in ruil voor bemoeienis met de Amerikaanse verkiezingen door China, een deal met Xi Jinping heeft afgesloten om zich niet te bemoeien met de opstand in Hong Kong waardoor hij chantabel is.
Het feit dat onze leiders irrationeel en op eigen belang gericht gedrag vertonen kan je deze leiders niet verwijten, het zijn immers hun kiezers, wij zelf dus, die deze leiders in het zadel hebben geholpen en ook de macht hebben ze af te zetten. Dat dit niet gebeurd is een symptoom van een niet goed functionerende samenleving waarin disfunctionele processen er voor zorgen dat de maatschappelijke cohesie afneemt. Alleen een uitbarsting kan ervoor zorgen dat er weer dynamiek in de samenleving komt waardoor het tij keert..
Gisteren beklaagde podcast goeroe Gijs Groenteman (‘Met Groenteman in de kast’, ‘De grote Harry Bannink podcast’) zich tijdens het Mediaforum op de radio 1 over het feit dat hij met zijn veel beluisterde podcasts nauwelijks geld verdiend. Waarom willen bedrijven zijn blogs niet sponsoren, vroeg hij af. Hij dacht dan aan bedrijven zoals NS of sportscholen, daar hadden mensen immers de tijd naar zijn podcats te luisteren. Infleuncers op social media worden immers flink gesponsord door bedrijven en waarom kon hij daar als populair podcaster ook niet van profiteren? Journalist Kees Boonman, zelf vlogger, vond dat maar niks. Kortaf zei hij dat zijn podcast dan geen onafhankelijk journalistiek product meer zouden zijn.
En vanmorgen stond er een column van Sander Donkers in de Volkskrant over de journalist Joris Luyendijk die in de Goed Nieuws podcast, die hij maakt voor de Correspondent, zijn hoofdredacteur Rob Wijnberg had medegedeeld met zijn podcasts te stoppen. De reden die hij daarbij opgaf was dat hij ontevreden is over de rol die de journalistiek momenteel speelt in het speelveld tussen populisme, fakenieuws en democratisch gekozen leiders met dictatoriale neigingen. Vroeger waren de media vast verankerd in de maatschappij en onaantastbaar en zorgen zij voor een stabiel en functionerend midden. De huidige journalistiek is daar niet tegen opgewassen en daarom wil hij gaan nadenken over nieuwe vormen van journalistiek die ‘het midden verdedigen’.
En dan eveneens vandaag verderop in de Volkskrant een interview met Jesse Klaver over zijn nieuwe manier van politiek bedrijven waarbij hij bij voorbaat voor de debatten plaats vinden in de kamer de begroting van het kabinet steunt. In plaats van zich tegen de kabinetsplannen te keren heeft hij gekozen voor het aanwenden van zijn invloed, binnen en buiten de politiek (‘maatschappelijke druk’), om de bestaande plannen die ten grondslag liggen aan de begroting te verbeteren. In het interview legt hij uit dat deze nieuwe manier van politiek bedrijven gebaseerd is op zijn inzicht dat het dreigen met tegenstemmen politieke tegenstanders niet overtuigd maar meedenken en met verbetervoorstellen komen veel effectiever is. De aard van de huidige problemen in het onderwijs of de zorg dwingen betere oplossingen vanzelf af, aldus Klaver.
Drie voorbeelden van het zoeken naar nieuwe vormen van journalistiek en nieuwe manier waarop we politiek bedrijven vanuit het inzicht dat we met de huidige manier van doen vastlopen en niets oplossen. In de media krijgen de populisten en een ieder met een ongenuanceerde mening momenteel het meeste aandacht en lopen zowel politici als journalisten hijgend van hype naar hype. Voor de genuanceerde burger in het politieke midden is deze ontwikkeling haast niet meer te volgen, laat staan te begrijpen. Het venster dat de journalistiek vroeger was op de wereld is vervangen door een online bombardement aan nieuws en meningen die niet meer gebaseerd zijn op journalistieke principes.
Neem bijvoorbeeld het fenomeen ‘influencers’ op sociale media, met hun miljoenen volgers vaak populairder dan menig politicus, continue succes uitstralend en primair oog hebbend voor hun eigen portemonnee en daardoor een gewillig marketing instrument voor het bedrijfsleven en zonder politiek engagement. Zo kwam Saoudi Arabië deze week in het nieuws die jaarlijks een aantal top influencers uitnodigt voor een 10-daags bezoek aan dit Koninkrijk. Dit jaar stonden, naast de toeristische tripjes, een concert van de Franse DJ David Guetta, een motor festival en een box wedstrijd op het programma. Gastheer daarbij was kroonprins Mohammed bin Salman die met dit ‘Gateway KSA’ zijn land na alle recente slechte publiciteit beter op de kaart wil zetten. Dit had een stroom Instagram foto’s en vlogs tot gevolg die bedoeld waren het slechte imago van Saoudi Arabië, ontstaan na de moord op de journalist Jamal Khashoggi, te verbeteren.
Gelukkig kwam er daarna op diezelfde social media veel kritiek op deze influencers die zich hadden laten fêteren door kroonprins Mohammed. Hopelijk komt er zo meer druk op deze grootverdieners om ook eens na te gaan denken over hun morele en ethische principes en de wijze waarop zij hun invloed ook naast commercieel ook ideologisch kunnen aanwenden. Wat dat betreft heeft Jesse Klaver gelijk: de oplossing ligt niet in het tegen de nieuw media zijn maar in het verbeteren daarvan: het influencen dus van de influencers.
In de trein onderweg naar huis van Utrecht naar Amersfoort zat ik tegenover twee dames uit Leeuwarden die qua leeftijd waarschijnlijker jonger waren dan ik en qua uiterlijk tot de categorie ‘gek oud wijf’ behoorden: kort haar, gekke bril en kleurige sjaal over de ruim vallende jurk. Druk broodjes etend waren ze met elkaar in gesprek en het onderling grondig eens over rampzalige gevolgen van de snel stijgende huur, de te hoge energiekosten ‘terwijl de energietransitie nog moet beginnen’ en de lakse houding van de overheid ten opzichte van de echte problemen die zij ondervonden. Zo had er één al jaren last van een lekkage in haar woning en wilde de woningbouwvereniging dit maar niet repareren met alle gevolgen van dien voor haar toch al broze gezondheid…
Op een gegeven moment vielen ze even stil en keek een van de twee naar de files buiten op de snelweg en zuchtte: ‘Ik moet er niet aan denken elke dag voor mijn werk vroeg op te moeten opstaan en in een file aan te schuiven’ waarna ze hun gesprek vervolgden met het jaloers laag inschatten van de kans dat de nieuwe relatie van een vriendin stand zou houden. De dames vonden elkaar in hun somber perspectief op het leven en namen flink de tijd om te roddelen en te mopperen, gelukkig duurde de eis naar Leeuwarden nog lang en hadden ze ruim de tijd het met elkaar eens te zijn.
Ergens in hun leven moet iets mis zijn gegaan, dacht ik toen ik in Amersfoort uit de trein stapte, en waren ze in plaats van deelnemers aan de maatschappij toeschouwers geworden die zich schikten in hun lot en geen ambities meer hadden. Of ben ik het, dacht ik even later op de fiets naar huis, die vol vooroordelen zit en hebben zij, door zich deze rol aan te meten, een bij hen passende manier gevonden zich staande te houden in onze maatschappij die mensen die jong en mooi zijn, hoogopgeleid en randstedelijk de beste garantie geven op een succesvol bestaan.
Wellicht word ik hier geconfronteerd met mijn eigen angst oud te worden en er niet meer toe te doen, concludeerde ik, binnenkort maar eens een nieuwe kekke bril aanschaffen….
Terwijl de president van de Europese Commissie Jean-Claude Juncker in Luxemburg Boris Johnson als een kwajongen een draai om zijn oren gaf en de UK afstevent op een harde Brexit met alle gevolgen van dien, stijgen wereldwijd de olieprijzen naar aanleiding van de spectaculaire aanval met drones op het grootste oliecomplex in Saoudi Arabië. Een aanslag waardoor de olieproductie van Saoudi Arabië gehalveerd is.
Vrijwel gelijktijdig wordt bekendgemaakt dat wij Nederlanders in 2018 121,4 miljard kilometer met onze auto’s hebben afgelegd, 1,2 procent meer dan in 2017. Ondanks alle inspanningen om ons met het openbaar vervoer te laten reizen blijkt er nog steeds groei in het aantal benzineauto’s te zitten terwijl de impact van elektrische auto’s relatief beperkt blijft. Het aandeel van dieselauto’s gaat gelukkig wel naar beneden.
Een forse stijging van de olieprijs kan een enorme impact hebben op onze economie en vooral de Europeanen zouden zich daar zorgen over moeten maken omdat wij nog steeds in hoge mate afhankelijk zijn van de olie uit het Midden Oosten. En, zoals uit bovenstaand overzicht blijkt, hebben de Britten een veel lagere afhankelijkheid dan de andere EU lidstaten. Wellicht hadden we er beter aan gedaan onze inspanning te richten op het ons minder afhankelijk maken van olie en gas van buiten de EU dan het focussen op alternatief vormen van energie.
De Amerikanen hoeven zich daar minder zorgen over te maken aangezien zij al onder president Obama maatregelen hebben genomen om minder afhankelijk te zijn van de import van olie en gas, zie bovenstaande grafiek. Hoewel de US en UK dus minder afhankelijk zijn van de olie uit Saoudi Arabië wil dat nog niet zeggen dat er geen wederzijdse belangen zijn. Zo heeft de US recent voor 12,5 miljard aan contracten afgesloten op het terrein van de wapenindustrie afgesloten met Saoudi Arabië, de UK in totaal 5.28 miljard sinds de oorlog met Yemen begon in 2015 begon.
Ondanks al die investering in militaire middelen lukt het Saoudi Arabië niet drones te weren uit het luchtruim rond zijn belangrijkste olie-installaties en dat is verontrustend, temeer daar iedereen tegenwoordig eenvoudig drones kan kopen en ombouwen tot wapens. Alleen al de aanwezigheid van drones kan grote gevolgen hebben, zo hebben drones vorig jaar tot twee maal toe al het vliegtuigverkeer rond Heathrow stilgelegd. Juist de kleinschaligheid van deze techniek en de anonimiteit van de bestuurder maken het lastig hier iets tegen te doen.
Tijdens de openingceremonie van de winterspelen in Zuid Korea in 2018 vormden 1.218 drones een spectaculaire lichtshow op waarbij ze mooi synchroon vliegend de olympische ringen vormden. Ik kreeg toen wel een vreemd gevoel en dacht, wat als dat nu een leger van drones is die is uitgerust met gezichtsherkenning en de opdracht heeft tegenstanders uit te schakelen? De techniek is er, het is alleen een kwestie van toepassen…
Laatst zat een buurvrouw van mij in de tuin en kwam er plots een drone boven haar hangen zonder dat ze wist waar die vandaag kwam. Via de buurtapp bleek dat kinderen van buren verderop met zo’n apparaat aan het spelen waren. Maar wat als het een inbreker was geweest die wilde weten of iemand thuis is en aan het controleren is of er wat te halen is? Best griezelig allemaal deze inbreuk op je privacy.
Boris Johnson is inmiddels weer thuis en ik vraag me af wat zijn achterliggende strategie is. Waar de samenwerking met de EU is vastgelopen en de datum van 31 oktober samenvalt met de wisseling van het leiderschap binnen de EU is de verhouding tussen Boris Johnson en Donald Trump uitstekend. Het zou me dan ook niet verbazen als we de komende weken een nauwe militaire samenwerking tussen de US met de UK gaan zien bij het vergelden van de aanval op de olie-installaties in Saoudi Arabië. In tijden van crisis gaat het volk altijd achter haar leider staan en zowel Johnson (harde Brexit) als Trump (aanstaande verkiezingen) kunnen dat momenteel goed gebruiken.
Terwijl Erik stond te wachten op de lift zag hij aan de overkant van de straat op dezelfde verdieping mensen achter beeldschermen zitten. Niemand keek naar elkaar, niemand communiceerde met een ander en de werkvloer aan de overkant leek wel een exacte kopie van de afdelingen die hij net achter zich had gelaten. Werk bestaat tegenwoordig uit het reageren op wat er op het scherm gebeurt, dacht hij, en of je nou voor het ene bedrijf werkt of het andere, de computer is de spil waar alles om draait. De lift bracht hem naar de parkeerverdieping, zijn auto en de snelweg die zich voor hem uitrolde.
Erik woonde ongeveer een half uur rijden van zijn werk en dat was een van de weinige momenten op de dag dat hij even alleen was en geen andere mensen om zich heen had. Zo gauw hij thuis zou zijn zouden zijn vrouw en kinderen weer al zijn aandacht opeisen. Onderweg stopte hij bij het tankstation, vulde bij en kocht een saucijzenbroodje, iets dat hij wel vaker deed. Hij wist wel dat dat niet goed voor hem was maar een hap tussendoor gaf hem een verzadigd gevoel zodat hij thuis niet meteen op de koelkast hoefde af te lopen om zijn honger te stillen.
Thuis aangekomen kleedde hij zich boven om, pakte de krant en ging in zijn stoel zitten. Zijn vrouw was aan het koken terwijl zij aan het bellen was met haar moeder en de kinderen zaten op hun laptops naar een serie op Netflix te kijken, een ritueel dat zich dagelijks herhaalde. ‘Wil je een glas wijn’, riep zijn vrouw Nina uit de keuken. “Wat eten we dan?’, riep hij terug. ‘Pasta’, riep zij terug waarop hij ‘OK’ terugriep. Zijn vrouw kwam met een glas rode wijn uit de keuken aanzetten, zette dat bij hem neer, en liep meteen weer terug naar de keuken. Ze had haar werk-outfit nog aan, een saaie grijze jurk waarvan ze meerder versies had.
Erik kwam op pagina twee van het NRC een bericht tegen dat zijn aandacht trok. Het ging over de AIVD die een cyberaanval had gedaan op een Iraanse nucleaire installatie door een AIVD-agent die een USB-stick met een virus naar binnen wist smokkelen. Bij deze aanval had de AIVD samengewerkt met de Amerikanen en de Britten. Dat verbaasde hem niets. Hij had zelf meegemaakt dat partijen in het Midden-Oosten geen zaken wilden doen met de VS of de Britten maar Nederland als partner nog wel aanvaardbaar vonden terwijl het project daadwerkelijk op Amerikaanse of Britse bodem werd uitgevoerd. Daar stond voor de Nederlandse bedrijven dan een mooie vergoeding tegenover en Nederlandse accountmanagers en projectmanagers verdienden er een mooie boterham aan.
Zijn vrouw kwam aanzetten met en het bord pasta, blijkbaar werd er vandaag niet aan tafel gegeten. Aan de ene kant was dat wel makkelijk maar andere kant vond hij het jammer dat dit steeds vaker gebeurde, zo sprak hij zijn kinderen steeds minder. Dit soort routines slopen er langzaam in en weken af van wat ze destijds toen ze kinderen kregen hadden afgesproken, samen aan tafel eten als middel om in ieder geval één maal per dag echt met elkaar te communiiceren. Zijn vrouw kwam terug uit de keuken en ging naast hem zitten en zette de televisie aan. ‘Zin in een serie?’, vroeg ze? ‘Daar gaan we weer’, dacht hij.
Soms blijft een zin die je hebt gelezen lange tijd in je hoofd rondzingen en de stelling ‘Schoonheid disciplineert’ van Marilynne Robinson’s, uitgesproken tijdens een lezing over ‘Genade en schoonheid’ aan de Princeton University op 9 april 2016, is zo’n zin. Heb daar een tijdje over lopen nadenken.
Robinson definieert schoonheid als ‘de elegantie van de betekenisvolle complexiteit’ waarbij ‘elegantie’ de invulling is die ze geeft aan het begrip schoonheid en de ‘betekenisvolle complexiteit’ staat voor een complexiteit die bestaat uit vele soorten en lagen en die zichzelf ordent om effectief en tegelijkertijd vrij te kunnen zijn. Schoonheid is volgens haar een te complex begrip om in gewone taal te kunnen uitdrukken omdat taal niet in staat is de complexe gedachten die wij ervaren bij schoonheid op een eenvoudige manier uit te drukken.
Kunstenaars zijn beter in staat aan schoonheid vorm te geven omdat zij op een niet-talige manier door hun kunst ons een schoonheidservaring kunnen geven. Pogingen van kunstduiders om de schoonheid van kunst uit te leggen hebben daarom ook geen enkele zin omdat schoonheid zit in het zelf ervaren daarvan en dat is voor iedereen weer anders.
Door het ervaren van de schoonheid van een object krijgen wij een gevoel van volledigheid en voltooing waardoor ons menselijke bewustzijn door deze schoonheidservaring onze geest en het universum plots als één groot systeem ervaart. Marilynne Robinson noemt dit verschijnsel ‘entelechie’: het actieve principe van volledigheid of voltooing in een individueel object. De daaraan gerelateerde emotie is ‘genade’: het gevoel deel te hebben in de volheid van een daad of gebaar zodat de schoonheid daarvan als één geheel wordt ervaren.
Schoonheidservaringen brengen structuur aan in ons leven zodat we alles om ons heen tegen het licht van deze ervaringen kunnen beoordelen en classificeren zodat we op basis daarvan ons wereldbeeld kunnen bepalen. Schoonheid disciplineert dus en brengt in ons menselijke bewustzijn orde te midden van de chaos om ons heen en leert ons denken over het ondenkbare.
Omdat het ervaren van schoonheid een individuele ervaring is, bestaat er geen universele schoonheidservaring en spelen individuele, culturele en maatschappelijke factoren een rol waardoor de beleving van schoonheid voor iedereen sterk kan verschillen. De toegenomen internationalisering van onze samenleving heeft echter tot een uniformering van de schoonheidsbeleving geleid en daarbij spelen twee ontwikkelingen een belangrijke rol: de opkomst van de marketing en van de nieuwe media.
De marketing, uitgevonden in de Verenigde Staten, was oorspronkelijk bedoeld om producten aan klanten die daar behoefte aan hadden te kunnen verkopen en daarbij gebruikten bedrijven de media om via advertenties hun producten onder de aandacht te brengen. Daarbij maakten ze gebruik van het psychologische effect dat als je een product koppelt aan mooie en succesvolle mensen deze eerder bereid waren deze producten te kopen ook al hadden ze daar eigenlijk geen behoefte aan. Door het ontstaan van nieuwe media werd deze invloed van de marketing steeds groter en tegenwoordig gaat het niet meer alleen om het verkopen van producten maar eerder om het creëren van een behoefte die daar eerder niet was, mensen kopen dingen waar ze eigenlijk geen behoefte aan hebben.
Het succes van de marketing heeft ervoor gezorgd dat onze schoonheidsbeleving enorm is beïnvloed door wat wij dagelijks via alle media op onze af zien komen. Als je een product of dienst weet te koppelen aan de schoonheidservaring van je klanten kan dat een enorme impact hebben op je business. Denk maar aan sterke merken als Apple en Tesla waarvoor mensen in de rij staan hun producten te kopen en bij het lanceren van een nieuw product zelfs geen reclame meer hoeven te maken: het product zelf valt dan samen met de schoonheidservaring van de consumenten waarbij de prijs zelfs minder belangrijk wordt.
Deze invloed van de marketing op onze schoonheidsbeleving wordt steeds groter en vindt je ook terug in bijvoorbeeld de kunstsector en de politiek. De meest succesvolle kunstenaars tegenwoordig gebruiken marketingtechnieken om een miljoenenpubliek te bereiken maar ook iemand als Donald Trump is succesvol in het toepassen daarvan op zijn achterban: het maakt niet uit wat hij zegt of doet want zijn ‘brand’ is zo sterk dat zijn eigen achterban alles voor zoete koek aanneemt. Hierdoor is onze schoonheidservaring steeds meer een collectieve aangelegenheid geworden in plaats van een individuele.
Mail aan een medecursiste van een filosofie cursus die ik een tijd geleden bezocht.
Beste Yvonne,
Leuk weer eens van je te horen en ik ga je essay zeker lezen, als ik er wat van vind laat ik het je weten. Ik heb zelf het plan om een essay over filosofie te schrijven laten varen omdat ik niet van plan ben met de filosofie verder beroepsmatig iets te gaan doen.
De filosofie is een groot vakgebied en als ik oorspronkelijk werk van filosofen lees bekruipt mij vaak het gevoel dat ze allemaal over iets anders praten, hun eigen begrippen apparaat hebben ontwikkeld en uiteindelijk niets toevoegen aan wat je bij andere wetenschapper de ‘Body of Knowledge’ noemt. Dan blijf je vaak als leek op dit vakgebied in verwarring achter en pak je maar weer het volgende boek of ga je naar de volgende lezing zonder dat je er echt iets mee opschiet. Het ergst zijn natuurlijk de randfiguren zoals ik die met een beperkte filosofische bagage ook nog eens mening over van alles en nog wat hebben.
Ik ken iemand van mijn leeftijd die vorig jaar met een studie Filosofie bij de Universiteit Utrecht is begonnen en dat is me nogal wat. Dat is hard werken, veel lezen, moeilijke teksten doorgronden en opboksen tegen de intellectuele bagage van filosofen die al jaren zich in één bepaalde filosoof of één bepaalde richting hebben verdiept. En ondertussen heeft hij geen tijd voor andere zaken des levens dus daar begin ik niet aan! Mijn zin in het leven is te groot om mijn tijd te verdoen aan het zoeken naar de zin van het leven…
Mijn ambities met betrekking tot de filosofie zijn daarom niet meer zo groot maar wellicht gaat dat nog veranderen! Je weet maar nooit – of is het – zal je het ooit weten?
Er is momenteel veel aan de hand in de Amerikaanse samenleving en als je het nieuws volgt krijg je de indruk dat polarisatie en uitsluiting daar de overhand hebben. Voor mij reden mij te verdiepen in het werk van de Amerikaanse filosofe en schrijfster Marilynne Robinson waarvan in 2018 in Nederlandse vertaling ‘Wat doen wij hier?’ is verschenen. Dit boek bevat een verzameling van de lezingen die zij de afgelopen jaren heeft gegeven over onderwerpen als het geweten, geloof, geluk en schoonheid maar eveneens een grondige analyse van de geschiedenis van de Amerikaanse samenleving. Centraal in haar werk staat de rol van religie en in 15 lezingen doet zij verslag van haar onderzoek naar wat het heden ten dage betekent om mens te zijn vanuit een religieus perspectief.
Veel filosofen zien religieus denken niet als onderdeel van hun vakgebied omdat dat nu eenmaal tot het domein van de theologie behoort en beschouwen religie als een overblijfsel van de wereld die er was voor het rationeel wetenschappelijk verklaringsmodel ons van God verloste, denk maar aan de uitspraak van Nietzsche’s” ‘God is dood’. Daar is Robinson het helemaal niet mee eens, ze beschouwt de mens niet louter als een rationeel en emotioneel denkend en handelend wezen maar ziet de mens bovenal als een intuïtief wezen waarbij religie de belangrijkste zingevende drijfveer is. Vanuit deze stelling sluiten filosofie en religie elkaar dus niet uit maar overlappen ze elkaar juist. Robinson is lid van dezelfde kerk als Barack Obama, waarmee zij bevriend is, en heeft als filosofe, schijfster en essayist veel invloed op het overwegend christelijke Amerikaanse publiek. Daarom is het erg Interessant te lezen hoe zij, in het huidige Trump tijdperk, tegen het actuele politieke klimaat in de VS aankijkt.
Voor haar onderzoek maakt zij vooral gebruik maakt van historische theologische en literaire bronnen waarbij zij de historische maatschappelijke en politieke ontwikkelingen in verband brengt met de ontwikkeling van het religieuze denken in de VS. Daaruit blijkt dat een aantal belangrijke ontwikkelingen die aan de basis hebben gestaan van het ontstaan van de Amerikaanse samenleving niet meer tot het collectieve Amerikaanse bewustzijn behoren terwijl die essentieel zijn geweest voor de vorming van deze samenleving en nog steeds hun invloed hebben.
Een van de stromingen die ze bespreekt is het puritanisme, een religieuze stroming die tegenwoordig een negatieve associatie oproept en doet denken aan bekrompenheid maar volgens Robinson juist een positieve betekenis heeft omdat het eigenlijk staat voor het streven het religieus leven in overeenstemming te brengen met wat oorspronkelijk de bedoeling was voordat de religieuze instituties en kerkelijke hiërarchie het religieus denken van de gelovige overnamen. Niet voor niets is zij een fervent aanhanger van Calvijn wiens oorspronkelijke teksten zij dan ook onderzocht en naast de historische vertalingen heeft gelegd. En dat levert interessante verschillen op met betrekking tot de interpretatie van de teksten die ze onderzocht.
Terwijl ik haar boek aan het lezen was zocht ik steeds naar de rode draad in haar verhaal omdat ze in de lezingen slechts één fragment van haar filosofie behandelt, nergens kom je echter een overkoepelende visie tegen van wat nu eigenlijk de essentie van haar filosofische c.q. religieuze denken is. Maar al lezende worden de contouren daarvan je wel duidelijk en vandaar hier een poging van mijn kant de rode draad die door Robinsons lezingen loopt hier beknopt weer te geven waarbij het natuurlijk gaat om mijn subjectieve interpretatie van haar filosofie.
We kunnen het niet rationele aspect van ons denken niet goed begrijpen laat staan uitleggen ondanks de vele pogingen die daartoe steeds gedaan worden. Zoals Shakespeare’s Hamlet het liet verwoorden aan Horatio: ‘Er is meer tussen hemel en aarde dan wij vermoeden, Horatio, of kunnen dromen.’ Met name op het terrein van de zingeving, het zoeken naar jezelf of het vinden van geluk helpt het rationeel denken niet en is het haast onmogelijk antwoorden te vinden ondanks de vele pogingen daartoe terwijl hier aantoonbaar juist veel behoefte aan is.
Niet alles kan via het rationeel wetenschappelijk model verklaard worden. Sinds de opkomst van de wetenschap is het rationeel wetenschappelijk verklaringsmodel steeds dominanter geworden en heeft dit het de intuïtieve kant van ons denken, waartoe religie behoort, verdrongen en verbannen naar het niet wetenschappelijk domein. Dit onderscheid kom je overal tegen waar een onderscheid wordt gemaakt tussen lichaam en geest, natuur en cultuur, ratio en religie. De focus van Robinson’s wetenschappelijke onderzoek richt zich op het intuïtieve, niet rationele denken.
Er is steeds meer onverklaard. Terwijl we steeds meer weten levert dit weten steeds meer vragen op die we niet kunnen beantwoorden. Je zou verwachten dat we, hoe meer we weten, er minder overblijft dat we niet weten, maar het tegenovergestelde is juist het geval. Als voorbeelden noemt Robinson de aard en oorsprong van dedonkere materie in het heelal, de werking van elementaire deeltjes, het ontstaan van het heelal en het ontstaan van intelligent leven dat niet louter vanuit een oorzaak-gevolg relatie kan worden verklaard. Ook in de traditionele wetenschap is er steeds meet aandacht voor het onverklaarbare.
Een wereld zonder geloof en religie is een lege wereld. Alle filosofische redeneringen die de geloof en religie buiten beschouwing laten zijn niet in staat een zinvolle invulling te geven aan begrippen als het geweten, geloof, geluk en schoonheid die voor de mens belangrijk zijn als het gaat om de ethische en normatieve afwegingen die zij hanteren ter rechtvaardiging van hun handelen. Geloof en religie creëren matschappelijke samenhang en zonder dat is een samenleving leeg en stuurloos.
In het domein van het geloof gaat het dus om begrippen als het zelf, het bewustzijn, geweten, geloof en geluk. Terwijl religie zich vooral richt op het geloofssysteem van de mens richt de filosofie zich vooral op de verklaring van op het autonome menselijke denken. Dat veel religies het geloofssysteem van haar aanhangers opdringen als iets dat vaststaat en extern bepaald is gaat voorbij aan het feit dat de oorsprong van veel religies juist dicht bij de intuïtieve kant van het menselijke denken stond. Religies neigen ernaar in de loop van de tijd af te dwalen van hun oorspronkelijke doelstellingen en dat is waar de puriteinse bewegingen juist voor willen waken.
De mens is in de kern een intuïtief wezen en denkt en handelt niet alleen rationeel. Sterker nog: zonder intuïtie zouden we niet overleven omdat de brug tussen denken en handelen niet alleen gebaseerd is op oorzaak-gevolg relaties waarbij ieder mens ook nog eens op zijn geheel eigen manier invulling aan dit denken en handelen zullen geven. Het is daarom volstrekt onmogelijk dit intuïtieve denken te begrijpen of te verklaren laat staan te kunnen voorspellen. Ook al zouden alle variabelen die er nodig zijn om het menselijk denken te kunnen doorgronden aanwezig zijn dan nog is het menselijk brein waarschijnlijk niet in staat dat te processen: hoe wij denken zal daarom voor ons altijd wel een mysterie blijven.
Het geloof en religie zitten dus in onze niet rationele ruimte en behoren tot het intuïtieve domein en voor ons mensen moeilijk te bevatten en doorgronden. Voor Robinson is de essentie van het geloof God waarbij God voor liefde staat, het geloof betekenis geeft en religie hoop geeft. De basis van geloof wordt gevormd door de het eerste en tweede gebod van de bijbel, volgens de formulering van Matthëus‘Gij zult den Here, uw God liefhebben met geheel uw hart en met geheel uw ziel en met geheel uw verstand. Dit is het grote en eerste gebod. Het tweede, daaraan gelijk is: Gij zult uw naaste liefhebben als uzelf.’ Kort samengevat: liefde voor God, liefde voor jezelf en liefde voor je naasten.
En om dat laatste maakt Robinson zich vooral zorgen: Jezus had er beter meteen bij kunnen zeggen wat de scope van onze naasten is want daar geeft tegenwoordig iedereen zijn eigen draai aan en daardoor zijn er al heel wat oorlogen gevoerd. Voor Jezus was het duidelijk want hij deelde brood en vis uit aan de armen, hielp de melaatsen en vreemdelingen dus voor hem is er geen onderscheid. Dat geldt echter niet voor veel hedendaagse christenen die massaal Trump steunen die zijn politiek vooral baseert op polarisatie en uitsluiting. Er is dus een behoorlijke discrepantie dus tussen het belangrijkste christelijke grondbeginsel en Trump‘s politieke retoriek. Helaas zijn veel Amerikaanse christenen het met hem eens.
In de laatste lezing die in het boek staat, genaamd ‘laster’, beschrijft Robinson wat er zoal over je heen komt als je een eigen visie hebt op geloof in de Verenigde Staten, hoe Fox News haar zwart probeerde te maken door haar uitspraken toe te dichten die ze niet gedaan had, hoe dit doordrong in haar persoonlijke leven toen haar moeder afstand van haar nam vanwege haar ideeën en hoe ze daarmee omgaat. Dapper houdt ze stand ervan overtuigd dat haar visie op religie in overeenstemming is met wat de oprichters van de Verenigde Staten destijds voor ogen stond, een land waar iedereen ongeacht afkomst, religie of huidskleur in vrede kan leven. Het grote ineen storten van de betekenisvolle vrijheid in de VS is het gevolg van het feit dat veel Amerikanen hun leven en hun houding t.o.v. de wereld hebben gericht op het creëren van angst en dat dit wordt versterkt door de media.
Samenvattend kan je stellen dat Robinson christenen oproept als christenen te denken en als christenen te leven en terug te gaan naar de oorsprong van hun geloof. Daarvoor moet je terug naar de essentie van het geloof: waarom is het destijds allemaal begonnen? Zij beschrijft echter zelf dat in de loop van de geschiedenis de meeste puriteinse bewegingen het niet gered hebben, eigenlijk is alleen Calvijn de uitzondering maar dat ging na een tijdje ook weer mis met al die afscheidingen. Lastig om een geloof dat al eeuwen ontspoort is weer op het rechte pad te krijgen.
Het was voor mij lang gelden dat ik een boek heb gelezen dat mij continu deed verbazen en nieuwe inzichten gaf. Voor het grote publiek zou een handzame samenvatting die de essentie van haar werk weergeeft wellicht handig zijn, hierbij dus alvast een aanzetje…
Marilynne Robinson, ‘Wat doen wij hier?’, Over geweten, geloof, geluk en wat het betekent om te leven. 2018 Arbeiderspers.
