Zo aan het eind van de jaren tien en op de drempel naar de jaren twintig staan de kranten vol van terugblikken en toekomstvoorspellingen. Toen ik daar over nadacht kwam ik tot de conclusie dat de redenen waarom ik over een aantal onderwerpen fundamenteel anders ben gaan denken niet te maken hebben met de issues die door de politieke elite op de kaart zijn gezet maar door goed luisteren naar inspirerende onafhankelijke denkers en mijn eigen reflectie op de onderwerpen die ze op de kaart hebben gezet.
Daarom sluit ik dit decennium graag af met bovenstaande wijze woorden van Paolo Coelho en wens ik iedereen voor 2020 veel inspiratie en vooral:
Omdat Elly weer zo’n dag had dat ze na elk mailtje of telefoontje de hele afdeling moest laten weten met welke onbenul ze nu weer te maken had gehad, was ik in een een stil hoekje op een andere afdeling gaan zitten om de rapportage die ik aan het maken was af te kunnen ronden. Plots stond Arthur naast mijn flexplek die mij vroeg of ik even tijd voor hem had. We gingen met de lift naar beneden en in de kantine met een kop koffie tegenover elkaar zitten. Arthur was een van onze beste systeembeheerders en altijd bereid iets extra’s te doen als dat nodig was. Normaal gesproken was Arthur niet zo spraakzaam dus als hij ergens over wilde praten moest er echt wel wat aan de hand zijn.
‘Ik zal een tijdje niet kunnen werken’, begon hij, ‘Ik ben onbedoeld in een heel vervelende situatie terecht gekomen en moet al mijn energie aanwenden om niet verder in de problemen te komen’. ‘Vertel’, zei ik en hij stak van wal. Arthur vertelde al een tijdje in de ban te zijn van een computer game ‘Warlords’ en dat hij al zijn vrije tijd hieraan besteedde en hier best wel goed in was. De week daarvoor had hij, zonder dat hij het door had, in een gevecht de beste speler van het spel, met de spelnaam ‘Luther’ verslagen, iets dat tot nu toe nog nooit iemand gelukt was. Arthur vertelde dat je bij dit spel veel geld kon verdienen en dat het daarbij tegenwoordig om honderden miljoenen ging waarbij je niet alleen snel met computers overweg moest kunnen maar er ook intelligentie nodig was.
Door Luther te verslaan was Arthur nu de beste maar er was een groot verschil tussen Arthur en zijn voorganger: Luther was een spelnaam en Arthur was zo stom geweest zijn eigen naam te gebruiken en had over zijn overwinning opgeschept op social media en het was daarom bekend wie hij was en waar hij woonde. ‘Kijk maar naar buiten’, zie hij en toen ik vanuit het restaurant naar de overkant van straat keek viel mij ineens op dat tientallen jongeren aan de overkant van de straat naar ons stonden te kijken. ‘Fans’, zei Arthur glimlachend.
Arthur had Luther verslagen en dat betekende dat Luther een week ‘dood’ zou zijn maar daarna weer zou mogen gaan spelen en dat ook zeker zou gaan doen. Waarschijnlijk was hij nu een strategie aan het bedenken hoe hij Arthur weer van de troon zou kunnen stoten. Het lag voor de hand dat Luther meerdere kopieën van zichzelf zou gaan verkopen die de opdracht zouden krijgen Arthur te verslaan. Iets dergelijks had Arthur ook gedaan, inmiddels had hij 66 van zichzelf aan anderen verkocht die nu allemaal met elkaar in de game aan het strijden waren. Dit had hem al aardig wat geld opgeleverd.
‘Wat gaat er nu gebeuren?’, vorige ik Arthur. ‘Ik zal moeten onderduiken’, zei hij. ‘Er lopen nu allebei gekken rond die een kopie van mij hebben en die deze weer door kunnen verkopen en dan gaat het plots om erg veel geld. Het meest beangstigt daarbij is dat dit spel zich nu in de werkelijkheid voortzet en dat er nu ook lieden rond lopen die mij bedreigen en fysiek iets willen aandoen, er hoeft er maar één rond te lopen die te ver gaat en ik ben de klos! Alleen ik kan spelers toestemming geven een kopie van mijn speler te maken en mij uitschakelen betekend meer kans hebben binnen de game de beste te zijn’. Zwijgend keek hij naar de overkant. We namen afscheid en Arthur verliet het kantoor aan de achterkant en daarna heb ik niets meer van hem vernomen.
Een aantal weken later zat ik in het vliegtuig en viel mij op dat zowat iedereen op zijn smartphone een game aan het spelen was. ‘Wie is momenteel de beste speler’, vroeg ik mijn buurvrouw nieuwsgierig. ‘Luther’, zei ze zonder haar ogen van het scherm af te houden.
Wendy Brown doceert politieke theorie aan de Universiteit van California en heeft in mei 2018 een aantal lezingen gegeven die hebben geresulteerd in een boek met 5 lezingen over 1) het ontmantelen van de samenleving, 2) het onttronen van de politiek, 3) het vergroten en beveiligen van de persoonlijke levenssfeer, 4) het conflict tussen de religieuze vrijheid en de vrijheid van meningsuiting en 5) het kleiner wordende domein van blanke mannen. Alleen al vanwege deze onderwerpen de moeite waard om te lezen.
In de inleiding van het boek stelt Wendy Brown dat ze twijfelt aan de gangbare analyse dat de politieke omwenteling, die in november 2016 door de verkiezing van Trump tot president plaatsvond, veroorzaakt werd door het toenemen van de ongelijkheid in de Amerikaanse samenleving als gevolg van de toenemende invloed van het neoliberalisme. Volgens haar zijn er ook andere factoren die deze omwenteling kunnen verklaren.
Met de opkomst van het neoliberalisme begin jaren negentig van de vorige eeuw werd in veel Westerse landen de marktwerking het voornaamste regulerende principe. Niet alleen in het economische maar ook in het publieke domein werd het streven de staat in te richten ten dienste van de markt. Het introduceren van de marktwerking in allerlei sectoren van de samenleving was niet primair een politiek project maar vooral een moreel project waarbij het ging om een veranderend waardensysteem. Deze neoliberale moraal drong door tot de publieke en private levenssfeer en zorgde voor spanningen omdat de marktwerking niet voor iedereen positief uitpakt.
Volgens Wendy Brown is het neoliberalisme een globaal project waarbij de macht van de ‘Nation State’ wordt overgedragen aan supranationale instituties zoals de WTO, de Worldbank en het IMF. Deze internationale instituties hebben als voornaamste doel de barrières die de vrijhandel mogelijk maken te slechten. Het gevolg van deze globale marktwerking is dat het kapitaal stroomt naar waar arbeid het goedkoopst beschikbaar is en het minst belasting hoeft te worden betaald. Hierdoor worden de leef- en werkomstandigheden in de lagelonenlanden steeds slechter wat heeft geleid tot een massale migratie van Zuid naar Noord. En dit heeft dan weer tot gevolg gehad dat de levenstandaard vaan de arbeiders en middenklasse in het Noorden achteruit is gegaan en de inkomensverschillen zijn vergroot.
In het hoofdstuk ‘Politics Must Be Dethroned’ bespreekt Brown het ”Ordoliberalisme’, een oorspronkelijk Duitse variant van het neolibaralisme waarbij de nadruk ligt op de taak van de overheid om ervoor te zorgen dat de markten optimaal werken conform hun theoretisch potentieel. In eerste instantie gebeurd dit binnen het kader van het democratische systeem maar na verloop van tijd kwamen er ook ‘Ordos’ die meer op hadden met een sterke technocratische staat en die wars waren van democratie en voor een autoritair liberalisme.
Het idee achter het ordoliberalisme is dat wet en regelgeving de verhouding tussen de staat en en de economie bepaald en het raamwerk vormt voor de dynamiek van de markten, de concurrentie en de prijsmechanismen. De ideale ‘Ordo State’ staat los van de economie maar wel ten dienste van de economie en is het tegenovergestelde van de ‘Social State’ waarbij de economie geïntegreerd is met het politieke systeem en burgers via het democratische systeem invloed kunnen uitoefenen.
Voortbordurend op het ordoliberalisme is er nu volgens Brown een nieuwe variant van het neoliberalisme ontstaan die niets op heeft met democratie en de wil van het volk. Sterker nog, die zien democratie als een bedreiging en de aanhangers van dit model voeren bewust actief een anti-democratisch beleid met het doel de democratische instituties te ondermijnen. Met een naam voor deze neoliberale stroming komt Wendy Brown niet maar deze variant zou je kunnen karakteriseren als een stroming waarbij de staat zich primair richt op het regelen van de economische orde vanuit een juridisch, administratief en technologisch perspectief en waarbij vooral de machtige belangengroepen invloed en toegang tot de macht hebben en actief wordt gestreefd naar het ont-democratiseren van de samenleving om ervoor zorgen dat de invloed van het volk beperkt blijft en waarbij de inzet van alle middelen toegestaan zijn.
Als voorbeelden noemt Brown de Russische interventies bij de Amerikaanse verkiezingen in 2016 en de druk die Trump op de Oekraïne om zijn tegenstander Joe Biden zwart te maken waarbij het sluiten van politieke deals en onverschilligheid ten opzicht van feiten, argumenten en de waarheid allemaal toegestane middelen zijn om de eigen doelstellingen te realiseren, het gewone volk gedesoriënteerd achter latend. Daarbij staan de aanhangers van deze stroming allerlei nieuwe moderne middelen ter beschikking ontwikkeld door het huwelijk tussen de marketing en IT-industrie om invloed uit te oefenen zoals branding, spinning, trolling, het creëren van fake news of gewoon keihard liegen, geen antwoord geven op vragen en het mijden van het debat zodat er geen lastige vragen gesteld kunnen worden door journalisten: het huwelijk van markt, marketing, technologie en de nieuwe media waarbij het politieke proces buiten spel wordt gezet. Ik zou het zelf Bubble-liberalisme willen noemen maar wellicht is de naam China-liberalisme ook wel op zijn plaats omdat alle elementen van dit model daar nog wel het meest pregnant worden toegepast.
Overigens wordt momenteel ook gewerkt aan het ontmantelen van een van de fundamenten van het neoliberalisme, de WTO. De VS blokkeerde de benoeming van rechters tot de beroepscommissie van deze organisatie die arbitreert bij geschillen over internationale handelsconflicten. Hierdoor is een einde gekomen aan 25 jaar internationale regulering op basis van spelregels voor de internationale handel en kan ieder land willekeurig invoerrechten gaan heffen, sancties opleggen of zelfs invoer van producten verbieden.
Volgens Wendy Brown leiden al deze ontwikkelingen tot een catastrofale situatie en kan die niet worden verklaard door de historische ontwikkeling van het neoliberalisme alleen maar wordt deze ontwikkeling versterkt door het opkomen van racisme, nihilisme, fatalisme en ressentiment in de Westerse samenlevingen. Door deze combinatie ontstaat een situatie die volstrekt nieuw en uniek is en niet te vergelijken met enige andere historische situatie. Uitingen hiervan zijn de opkomst van anti-democratische bewegingen, het conflict tussen religieuze vrijheid en de vrijheid van meningsuiting en de afnemende macht van witte mannen die hun machtspositie aangetast zien waarbij ontwikkelingslanden en westerse democratieën de grootste slachtoffers zullen zijn..
Een somber beeld dat Wendy Brown schets van de ontmanteling van onze samenleving en helaas zonder perspectief hoe het anders kan, er moet toch een moment komen dat de wil van het volk weer het politieke primaat krijgt?
Wendy Brown, In the Ruins of Neoliberalism: The Rise of Antidemocratic Politics in the West, Colombia University Press 2019.
