Het wordt nooit meer hoe het was…
De ongerepte natuur.
Twee jaar geleden bezocht ik de in de Schirn Kunsthalle in Frankfurt de tentoonstelling Wildnes waar het thema ‘wildernis’ vanuit verschillenden invalshoeken werd behandeld. Deze tentoonstelling bevatte werk van kunstenaars die de natuur als onderwerp hadden zonder de natuur die zij uitbeelden zelf bezocht te hebben. De samenstellers van deze tentoonstelling stellen dat ‘de wildernis’, d.w.z. de ongerepte, niet door middel van menselijk handelen veranderde natuur, niet meer bestaat. Sinds de mensheid met haar expansiedwang alle bergen heeft beklommen, alle zeeën heeft bevaren en alle werelddelen ter eigen nut geëxploiteerd is er op aarde geen echte ongerepte wildernis meer en bestaat de wildernis alleen nog maar in onze verbeelding. En zelfs al zouden er ergens nog ongerepte stukken natuur zijn dan nog zorgen wij door onze beïnvloeding van het klimaat ervoor dat deze natuur aan zijn oorspronkelijke waarde heeft ingeboet. De mens heeft de natuur naar zijn hand gezet ten eigen voordeel en daardoor is er nergens meer ongerepte natuur te vinden.
De kolonisatie van ons ecosysteem.
De filosoof Peter Sloterdijk beschrijft in zijn boek ‘Wat gebeurde er in de 20e eeuw?’ de verschillende fasen van de exploitatie van de natuur door de mens. Voor de agrarische revolutie paste de mens zich aan zijn omgeving aan, toen hij echter dieren ging domiciliëren en inzetten op het land en als transportmiddel ging inzetten nam de impact van de mens op de natuur toe en tijdens de industriële revolutie, door de uitvinding van stoommachines en de elektriciteit, steeg deze impact exponentieel met alle kwalijke gevolgen voor de kwaliteit van onze leefomgeving van dien.
Deze, door de mens niet beoogde ontwikkelingen, hebben geresulteerd in een wereldwijde klimaatverandering vanwege de toegenomen CO2-uitstoot waardoor, volgens de deskundigen, de temperatuur zal gaan stijgen wat grote gevolgen zal hebben voor ons ecosysteem zoals de stijgende zeespiegel en de veranderingen in onze biodiversiteit. Peter Sloterdijk stelt dat, zelfs als we vanaf nu zouden stoppen met de C02-uitstoot, het nog 3.000 tot 4.000 jaar gaat duren tot de aarde weer op zijn oude niveau is. Zonder dat we het beseffen zijn we al decennia bezig geweest de omstandigheden waaronder we kunnen leven af te breken, een onomkeerbaar proces met grote impact dat niet makkelijk te stoppen is.
De Covid-19 pandemie.
En daar is dan nu de corona pandemie bijgekomen. Terwijl de klimaatverandering een jarenlang durend proces is, heeft de Covid-19 pandemie plots wereldwijd toegeslagen en merken we de de gevolgen hiervan. En, in tegenstelling tot de klimaatverandering, worden we direct met de gevolgen geconfronteerd. Viroloog Ab Osterhaus voorspelt in een interview in de Volkskrant van 19 december 2020 dat er in de komende dertig jaar meer pandemieën zullen komen die zelfs nog dodelijker zullen zijn dan Covid-19. Als oorzaak hiervoor noemt hij de ontwikkeling dat de wereld in toenemende mate verkeerd in elkaar zit, omdat wij een heleboel dingen fout doen, zoals vliegen, ontbossen, vlees eten en dergelijke. Dat leidt er onder meer toe dat het klimaat verandert. Je ziet het aan het stijgen van de temperatuur van het zeewater, aan veranderende golfstromen in de oceanen, aan het smelten van de ijskappen aan de polen, aan de vogels die op een andere manier gaan migreren, en aan allerlei bewegingen waardoor infecties ineens voorkomen in gebieden waar ze nooit eerder voorkwamen. Dit leidt tot een snelle verspreiding van virussen door de explosie aan contactmomenten veroorzaakt door onze toegenomen mobiliteit.
Vogels zijn lang de meest mobiele soort geweest. Zo vliegt de rosse grutto in één keer vanuit zijn broedplaats in Alaska naar zijn winterverblijfplaats in Nieuw-Zeeland en vliegt hij daarbij rechtstreeks over de Grote Oceaan, een afstand van meer dan 10.000 kilometer en dat doet hij al tienduizenden jaren. De afgelopen eeuwen is onze mobiliteit echter enorm toegenomen en met de komst van de vliegmachine is de mens de meest mobiele soort geworden die er bestaat en worden mensen en goederen op grote schaal wereldwijd verplaatst. Toen de Europeanen begin 16e eeuw Amerika veroverden namen ze op hun zeilschepen allerlei besmettelijke ziekten mee waartegen de plaatselijke bevolking niet bestand was. En dat zorgde ervoor dat een eeuw nadat de eerste kolonisten in Amerika aankwamen de inheemse Amerikaans bevolking met 90% afgenomen was voornamelijk veroorzaakt door deze ziektes waartegen hun afweersysteem niet bestand was , aldus Yuval Noah Harari in Sapiens. Door de toegenomen mobiliteit van mensen kan een virus zich nu in zeer korte tijd wereldwijd verspreiden, ongerepte gebieden die niet bevattelijk zijn tegen een wereldwijde pandemie bestaan er niet meer, net als de ongerepte natuur.
Het verband tussen de klimaatverandering en de Covid-19 pandemie.
Het ontstaan van het Covid-19 virus in Wuhan is dus geen toevallige mutatie maar gevolg van onze eigen expansiedrift dat het ons ecosysteem in de war heeft gebracht en onderdeel is van een al langer durende ontwikkeling waarbij de kolonisatie van onze omgeving een verstoring van ons ecosysteem tot gevolg heeft gehad. Dit heeft geleid tot een onomkeerbare klimaatverandering en en het ontstaan van nieuwe pandemieën met hun verwoestende werking op korte termijn. Viroloog Marion Koopmans stelde in een interview in de Volkskrant dat virussen de bewakers zijn van ons ecosysteem, daar waar een virus opduikt zit er iets goed mis in onze relatie met ons ecosysteem.
De arts en viroloog Marli Huijer is het met Marion Koopmans eens en in een artikel dat ze in de Volkskrant van 29 december met de kop ‘Wijzer door corona’ stelt ze dat virussen de de samenhang en relaties tussen de verschillende menselijke en niet-menselijke soorten die de aarde bevolken beïnvloeden. Wanneer één soort, in het geval van Covid-19 de menselijke, zich onevenredig veel toe-eigent ten kosten van andere soorten, ondergaat het ecosysteem veranderingen die op de soort zelf kunnen terugslaan. Ingrijpen in ons ecosysteem, hoe goed bedoeld ook, geven vrijwel altijd nevenschade, nieuwe ziekten zijn daarvan slechts één voorbeeld.
Hoe verander je ons gedrag?
Dat gedragsverandering op individueel niveau is al lastig laat staan als je gedragsverandering collectief voor elkaar wil krijgen. Als je kijkt naar de landen die het succesvolst zijn in het bestrijden van het Covid-19 virus zijn dat vooral totalitaire regimes zoals China. Wuhan is maandenlang in lockdown geweest en dat betekende maandenlange isolatie van iedereen, een drastische ingreep op de persoonlijke vrijheden die in het Westen niet goed toepasbaar is. Dan blijft er voor de overheid niets anders over dan haar beleid te richten op gedragsverandering, zoals Jaap van Dissel stelt in een interview in de Volkskrant van 24 december 2020.
En daar hebben we in Nederland veel ervaring mee, neem bijvoorbeeld de overheidscampagnes gericht op het stoppen met roken, bovenmatig alcohol drinken of het voorkomen van obesitas door gezondere voeding en meer beweging. Deze campagnes hebben meestal pas na jaren effect terwijl er altijd een significante groep over blijft die in het ongewenste gedrag blijft volharden. De uitdaging die we dus hebben is naar manieren te zoeken om ons gedrag zodanig te veranderen dat de impact van ons gedrag op ons ecosysteem minder groot is.
Marli Huijer zoekt de oplossing van dit probleem in het actief zoeken naar vormen waarbij onze leefstijl geen bedreiging meer is voor ons ecosysteem en we verantwoord kunnen samenleven met de vele soorten waarvan de menselijke soort afhankelijk is. En dat lukt in onze Westerse samenleving dus niet door wetgeving en/of repressie en is volgens Marli Huijer meer een taak voor deskundigen uit de economie, biologie en de sociale en geesteswetenschappen.
Het dualisme van het menselijke gedrag.
Aangezien ik zelf socioloog ben pak ik deze handschoen op en ben ik te rade gegaan bij een aantal sociologen die zich bezig hebben gehouden met het moeilijk te begrijpen dualisme in de mens, dat ze soms logisch – rationeel handelen, en soms ondoorzichtig en irrationeel. Raymond Boudon schreef in 1978 een boek over dit onderwerp, ‘De logica van het sociale’, dat ik tijdens mijn studie heb gelezen waarin hij dit dualisme verder uitwerkt naar aanleiding van het werk van de sociologen Max Weber, Vilfredo Pareto en Emile Durkheim.
Max Weber maakt een onderscheid tussen doel rationaliteit, ons logische handelen, en waarde rationaliteit dat vooral die handelingen bevat die ogenschijnlijk geen einddoel hebben. Pareto heeft geprobeerd op basis van dit onderscheid een individuele gedragstheorie op te stellen waarbij hij een onderscheid maakte tussen gedrag dat we, vanuit ons eigen perspectief, logisch ofwel rationeel vinden en gedrag dat we niet logisch ofwel irrationeel vinden.
Een andere socioloog die met deze individuele gedragstheorie in verband kan worden gebracht is Emile Durkheim die stelde dat onze individuele gedragingen alleen met een verwijzing naar de social omgeving van een individu kunnen worden verklaard. Voor Durkheim was één van de de voornaamste doelstellingen van de sociologie het bestuderen van de complexe invloed van de structuur van onze interactie-systemen op ons gedrag en onze gevoelens van de actoren waaruit deze systemen zijn opgebouwd. Het gedrag van iemand wordt in sterke mate beïnvloed door zijn eigen leefomgeving, ‘Bubble’ zouden we tegenwoordig zeggen. Dit betekent niet dat de sociale omgeving van iemand diens gedrag bepaalt, ieder individu probeert de beslissing te nemen die het best past bij de zijn belangen zoals hij die ziet.
Mijn conclusie op basis van het voorafgaande is dan dat het is niet aan ons is om te beoordelen of andermans handelen logisch of onlogisch is, dat wordt vooral bepaald vanuit de sociale context waarin we leven. Daarom is het veranderen van individueel gedrag erg lastig als de sociale omgeving waarin men leeft er uitgesproken denkbeelden op nahoudt. Gedragsverandering gebeurt pas als jou belang en dat van de sociale omgeving waartoe jij behoort niet meer samenvallen.
Een goed voorbeeld daarvan is de manier waarop in het sterk gepolariseerde Amerika mensen zich gedragen ten opzichte van de maatregelen met betrekking tot Covid-19. Ben je een aanhanger van Donald Trump dan doe je niet aan ‘social distancing’ en draag je geen mondkapje omdat dat vanuit de context van de aanhangers van Trump logisch gedrag is dat ze onderbouwen met met name politieke argumenten die onder de aanhangers als rationeel en valide worden beschouwd. Voor de aanhangers van de democraten is dat juist andersom, zijn beroepen zich op de wetenschap en vinden deze voorzorgsmaatregelen noodzakelijk en het gedrag van de tegenstanders irrationeel, een onoverkoombare brug tussen beide partijen.
In ons eigen land zie je dit dualisme ten aanzien rationeel en irrationeel handelen ook terugkomen in de politiek. Minister van Justitie Ferd Grapperhaus zijn uitglijder tijdens zijn bruiloft zich niet te houden aan de maatregelen die hij zelf moet handhaven was funest voor het draagvlak van het corona beleid in de samenleving. Als minister is hij verantwoordelijk voor de handhaving van de corona maatregelen en doet hij een appel op ons om ons gedrag aan te passen maar in de context van zijn eigen familie blijk hij zich niet aan deze maatregel te houden. Ook de vakantie naar Griekenland door onze Koning en zijn gezin, terwijl iedereen geadviseerd werd niet te reizen als dat niet strikt noodzakelijk was, heeft veel impact gehad op het draagvalk in de samenleving van het overheidsbeleid. Blijkbaar maken zowel Grapperhaus als de Koning heeft de politieke context van hun werk geen impact op hun individuele gedrag in hun privé-leven. Als onze leiders zelf niet doen wat ze ons verplichten is dat een politieke doodzonde omdat velen op basis van dit gedrag het overtreden van de regels zullen rechtvaardigen.
Onzekerheid als voedingsbodem voor het irrationele.
Het verlangen naar vroeger en dat alles weer wordt zoals het toen was overheerst nog steeds bij velen. Je moet ook wel sterk in je schoenen staan het gedrag dat je jarenlang als vanzelfsprekend hebt ervaren over boord te zetten en in plaats daarvan iets anders te gaan doen waarvan je niet zeker weet of jouw individuele bijdrage ook leidt tot een betere toekomst. Het enige dat we zeker weten is dat het nooit meer wordt hoe het was maar waar we naartoe op weg zijn en hoe we daar aan bij kunnen dragen is verdomd lastig…
Volgens Henri Beunders, emeritus hoogleraar aan de Erasmus Universiteit stelt in een ingezonden stuk in de Volkskrant van 31 december 2020 lijkt Corona de rationeel geachte staat en wetenschap machtiger te maken dan deze toch al waren. Maar tegelijkertijd groeit door de corona groeit het gevoel voor het niet voorspelbare, tragische element in het bestaan dat de middeleeuwer zo eigen was. Topvirologen werden verast door corona, en voorspellen nu de komst van ‘Disease X’ maar het wanneer en hoe daarvan kunnen ze niet voorspellen. Alle kennis is dus voorlopig en de onzekerheid blijft, ook bij wetenschappers.
Beunders denkt dat zorgt voor existentiële angst in de samenleving en dat dit een spiritueel levensgevoel zal doen herleven, in tijd evan crisis en onzekerheid vallen mensen terug op hun geloof. Michel Houellebecq zegt het zo: ‘Ik ben de schrijver van een nihilistisch tijdperk en van het leed dat uit het nihilisme meekomt. Men kan zich dus voorstellen dat mensen bij het lezen van mijn boeken ontsteld terugdeinzen en zich op een ander geloof storten.’ Om die reden is de kans groot dat er meer aandacht komt voor de ‘irrationele deugden van geloof, hoop en liefde’ en wordt het tijd het irrationele weer serieus te nemen.
Het wordt nooit meer hoe het was…
Gedragsverandering is dus lastig, zeker als je gedrag in grote mate wordt bepaald door je leefomgeving. De enorme impact die de corona pandemie heeft op onze samenleving en de onzekerheid die dit met zich meebrengt zet veel in beweging en dat is niet alleen maar negatief maar heeft ook een aantal positieve effecten gehad zoals het feit dat veel mensen thuiswerken en minder zijn gaan reizen. Zoals op 31 december 2020 op de voorkant van de Volkskrant stond:
‘Gedrag dat vorig jaar rond deze tijd nog heel normaal was, is ineens vreemd geworden. En wat vreemd was is normaal geworden’.
Wat de impact van het coronavirus op ons gedrag op de lange termijn zal zijn is onvoorspelbaar. Hoogst waarschijnlijk zullen een paar zaken structureel veranderen en nooit meer zo zijn als vroeger maar veel zal ook weer hetzelfde zijn zoals in het verleden wel vaker is gebeurd na grote oorlogen, natuurrampen en pandemieën.
Ik zag deze week op BBC News een jaaroverzicht van de Travel Show met Ade Adepitan waarin hij samen met andere reizigers die van reizen hun werk hebben gemaakt terug kijken op 2020 en vooruitkijken op 2021. Aan het woord kwamen mensen die al een paar jaar de wereld rondreizen om alle landen ter wereld bezocht te hebben of leven van de opbrengst van hun foto’s op Instagram. Sommigen hadden na de uitbraak van de pandemie maanden vastgezeten op exotische bestemmingen en gevraagd naar hun toekomstplannen was niemand van plan deze bij te stellen. Het kwam net verder dan in plaats van meerdere reizen per jaar één grote reis of proberen een bestemming te bereiken waar je officieel niet naar toe toch te kunnen bezoeken omdat ze verwachten dat je in de landen waar het zo weer mogelijk is naar toe te gaan waarschijnlijk struikelt over de toeristen. Als het weer kan gaat iedereen weer reizen was de stelling.
