De briefjes van Jozef Stalin
Deze maand was het tweehonderd jaar geleden dat Karl Marx werd geboren, de ideologische grondlegger van het communisme en inspirator voor vele autoritaire regimes die een socialistische heilstaat nastreven. Marx overleed in 1883 in Londen en honderd jaar later beleefde het communisme zijn hoogtepunt toen circa eenderde van de wereldbevolking onder een communistische regime leefde. Nu zijn daar nog maar vijf landen van over en kan geconcludeerd worden dat ondanks alle inspanningen en de tientallen miljoenen slachtoffers die gevallen zijn de beoogde klasseloze maatschappij nergens gerealiseerd is.
Daarom was het dan ook interessant in mijn vakantie het boek ‘Stalin, The Court of the Red Tsar’ van Simon Sebag Montefiore te lezen dat een goed beeld geeft van de machtsverhoudingen binnen de top van de communistische partij in Rusland onder Josef Stalin. Montefiore beschrijft het dagelijks leven in het Kremlin waarbij hij gebruik kon maken van de archieven die tegenwoordig ook opengesteld zijn voor Westerse onderzoekers aangevuld met interviews met ooggetuigen en nabestaanden van diegenen die destijds een belangrijke rol speelden binnen het Sovjet regime. Een van de voordelen van het Russische communistische centraal geleide systeem was dat ze hun administratie wel goed op orde hadden er veel historisch materiaal in archieven terecht is gekomen en de huidige archivarisssen graag willen meewerken zoals bijvoorbeeld ook blijkt aan het onderzoek dat Westerse onderzoekers onlangs konden doen naar de resten van Hitler die in het KGB archief in Moskou lagen.
Uit de biografie komt het beeld naar voren dat Stalin achter de muren van het Kremlin en vanuit zijn datsja’s met een kleine groep intimi en hun familie de dienst uitmaakte en afgeschermd van de werkelijkheid buiten het Kremlin. Daarbij zorgde Stalin ervoor deze groep mensen volledig onder controle te houden zodat niemand een bedreigingen kon worden voor zijn machtspositie, hij wist dat als iemand zijn rol als leider zou overnemen dit hem de kop zou kosten, zo ging dat nou eenmaal in Sovjet Rusland destijds. Kritiek op het centraal gezag van de communistische partij kon verbanning naar Siberië of executie tot gevolg hebben. En dat had niet alleen consequenties voor jou maar ook voor je familie, je vrienden en iedereen waar je een relatie mee onderhield, als je in ongenade was gevallen bij de communistische machthebbers kon dat gevolgen hebben voor honderden anderen in jouw omgeving.
Stalin had een aantal methoden die hij gebruikte om controle op zijn directe omgeving te kunnen uitoefenen en te manipuleren. Als er bijvoorbeeld iemand een belangrijke positie kreeg nodigde hij deze uit voor het eten of een bezoek aan zijn datsja om deze persoon te testen, zo’n uitnodiging van Stalin kon je beter niet weigeren. Dit waren vaak langdurige sessies waar flink gedronken werd en die Stalin de mogelijkheid gaf iemand goed te leren kennen, aan zich te binden en in te schatten wat hoe loyaal hij was.
Een ander voorbeeld van de manier waardoor hij mensen manipuleerde was de wijze waarop hij vergaderde. Zelf zat Stalin een vergadering nooit voor, dat liet hij graag aan een ander over. Tijdens de vergaderingen nam hij nooit als eerste het woord, hij liet anderen eerst praten zodat hij iedereen goed kon observeren en beoordelen. Wat hij wel deed was tijdens de vergadering korte briefjes aan de aanwezigen sturen met een aanwijzing, een commentaar of een dreigement. Deze briefjes zijn bewaard gebleven en daaruit blijkt dat hij anderen in het politbureau tijdens vergaderingen van het politbureau intimideerde door bijvoorbeeld te dreigen met ontslag, overplaatsing of erger. En als er gasten bij een vergadering waren was hij juist weer de enige die wat zei terwijl iedereen aan tafel wijselijk zijn mond hield instemmend knikkend af en af en toe een aantekening makend, een bezoekje aan Stalin was geen pretje! De formele vergaderingen gingen vaak over in informele etentjes met verplichte aanwezigheid voor het kader waar flink gedronken werd en waarbij de partners eveneens kwamen opdagen. Stalin zelf dronk dan overigens uit een eigen fles en hij is een paar keer betrapt op het toasten met een glas water in plaats van wodka terwijl hij het drinken van anderen juist stimuleerde. Allemaal trucs om controle uit te oefenen op de mensen in zijn omgeving.
Kritiek op Stalin en zijn standpunten stond gelijk aan kritiek op de partij en het communisme. Stalin had dus altijd gelijk en in zijn ogen waren alle middelen geoorloofd. Vaak was er geen enkel bewijs tegen iemand en baseerde Stalin zich puur op zijn intuïtie, een vermoeden kon genoeg zijn om iemand uit zijn functie te zetten, en als er geen bewijs was werd dat wel gecreëerd, met de waarheid nam Stalin het niet zo nauw. Zo kon het gebeuren dat Stalin een kameraad , waar hij jarenlang mee had samengewerkt en die in ongenade was gevallen, persoonlijk beloofde hem niet te zullen executeren terwijl deze een dag later wel degelijk voor het vuurpeloton kwam te staan. Een waar schrikbewind en als je de biografie leest blijkt dat eigenlijk iedereen die zich in de kring van Stalin heeft begeven vroeg of laat in ongenade viel met alle gevolgen van dien. Eind jaren dertig nemen de deportaties en executies explosief toe en en kan alleen al de gedachte dat je wellicht in de toekomst iets verkeerd zou kunnen doen al genoeg reden voor vervolging.
Stalin vond het meer dan rechtvaardig dat er uit naam van het communisme slachtoffers vielen, ook al waren dat er miljoenen, dat bracht de socialistische heilstaat alleen maar dichterbij. De vele zuiveringen waren volgens Stalin nodig om de socialistische heilstaat dichterbij te brengen, persoonlijke of familaire verhoudingen waren in zijn ogen altijd ondergeschikt aan het algemene belang: een goede communist moet volgens Stalin zelfs zijn vrouw en kinderen vermoorden als dat in het belang is van de revolutie. Volgens getuigen was Stalin na een grote zuiveringsactie bijzonder vrolijk omdat er weer een probleem was opgelost en het socialisme een stap dichterbij. 
De biografie deed me denken aan ‘The Noise of Time’ van Julian Barnes die in deze roman beschrijft hoe de Russische componist Dmitri Sjostakovitsj zich onder Stalin staande weet te houden en welke consessies hij moet doen om als kunstenaar te kunnen overleven en tegemoet te komen aan de eisen van Stalin, de Staatscommissie voor het Repertoire en de Componistenbond waar je lid van moest zijn om je werk te kunnen laten uitvoeren. Als je als musicus tot staatsvijand werd verklaard had dat grote consequenties voor jou en voor je familie, je vrienden, de dirigent die werk van je speelt, heeft gespeeld of voorstelt te spelen, de leden van het strijkkwartet, de concertzalen en zelfs je publiek. Sjostakovitsj heeft een tijdje op de zwarte lijst gestaan maar wist dat, na een telefoontje met Stalin persoonlijk die hiervan niet op de hoogte was, ongedaan te krijgen. Continu moest Sjostakovitsj buigen voor de eisen van de machthebbers, zo kreeg hij zelfs een tijdje een politieke coach toegewezen die hem op het recht pad moest zien te houden. Uiteindelijk wordt Sjostakovitsj tegen zijn zin en onder grote druk overgehaald lid te worden van de communistische partij en door het regime ingezet voor propaganda activiteiten.
De biografie over Stalin geeft een onthullend beeld van wat zich destijds allemaal in de Sovjetunie afspeelde en het is ronduit fascinerend hoelang Stalin zijn positie kon vasthouden door zijn schrikbewind gebaseerd op volledige controle, intriges, terreur en het nastreven van eigenbelang. Eigenlijk was het destijds de beste strategie niet op te vallen en niet tot het kringetje rond Stalin te behoren, kwam je eenmaal met hem in aanraking dan was je vroeg of laat de pineut. Zelf zorgde hij overigens goed voor zichzelf met zijn vele uitstapjes naar zijn datsja’s, bezoeken aan kuuroorden, jachtpartijen en feestje. De executies en processen waarvoor hij verantwoordelijkheid was heeft hij nooit zelf bijgewoond.
Gelukkig heeft het communisme momenteel haast geen aanhang meer en leeft meer dan de helft van de wereldbevolking in een democratisch land. Wel zie je tegenwoordig dat veel van de methoden die Stalin destijds gebruikte om zijn omgeving te beïnvloeden tegenwoordig door veel politici en managers gebruikt worden. Neem bijvoorbeeld Donald Trump zijn tweets waarmee hij het ontslag van zijn minister van Buitenlandse Zaken Rex Tillerson aankondigde, die deden me erg denken aan de briefjes van Stalin. Maar ook Poetin, die voor de KGB heeft gewerkt en zijn politieke oponenten laat vervolgen, en Erdogan, die hele groepen onderwijzers en militairen opsluit en laat vervolgen, doen denken aan de manier waarop Stalin omging met zijn politieke tegenstanders.
De waarheid verdraaien, manipuleren, intimideren, framen, spinnen, trollen en met fakenews de publieke opinie beïnvloeden zijn tegenwoordig helaas vast onderdeel geworden van het politieke métier. Gelukkig speelt zich dit tegenwoordig niet meer in het verborgene af maar in de openbaarheid van het internet. De briefjes van Jozef Stalin kwamen pas achteraf na archiefonderzoek naar buiten terwijl de tweets van Donald Trump direct voor iedereen op het internet te lezen zijn. Stalin zou waarschijnlijk erg blij geweest zijn met een algoritme dat voorspelde wie het hem in de toekomst lastig zouden kunnen maken, dan kon hij op zijn potentiële tegenstanders meteen een drone afsturen, heb je daar geen mensen meer voor nodig…
